روش های تکثیر از طریق بذر، قلمه زدن و پیوند بن سای

درختچه بن سای را می توان به طریق بذر، قلمه زنی ساقه ای، پیوند زنی و روش خوابانیدن هوایی تکثیر کرد که هر کدام از روش های گفته شده نیازمند مهارت خاصی نبوده و با کمی دقت می توان آنهارا انجام داد. در این مقاله از سری مقالات سایت پرشیالرن به چگونگی تکثیر انواع بونسای آپارتمانی می پردازیم، تا پایان همراه ما باشید.

تکثیر بن سای از طریق بذر

تکثیر بن سای از طریق بذر به صبر، حوصله، فضا و زمان نیاز دارد که البته خیلی مقرون به صرفه نیست. بذرها را می توانید از درختان مختلف در زمستان چیده و جمع آوری کنید یا از مراکز موثق فروش بذور بخرید. هنگام خرید به تاریخ قید شده روی پاکت آن دقت کنید که تاریخ استفاده از آن منقضی نشده باشد، زیرا در این صورت، رشد نخواهد کرد.

چنانچه بذرها را خودتان جمع کرده اید، برای پرورش بن سای مدتی آنان را در ظرف آبی بریزید. بذرهایی که روی آب قرار می گیرند باید دور ریخته شوند چون بدون قوه ی نامیه هستند و سبز نخواهند شد. بذرهایی که پوست ضخیم دارند برای مدتی در آب بخیسانید تا پوستشان کمی نرم شود.

طبق تحقیقات انجام شده بیشتر باغبانانی که با بذرپاشی در کشورمان سر و کار دارند هر کدام روش خاص خود را چه از نظر جا و چه از نظر ترکیب خاک به کار می برند، ولی روشی که من پیشنهاد می کنم و خودم نیز آن را در خانه به کار می برم نتیجه ای مطلوب و ایده آل دارد. از جعبه هایی که به شکل معکب مستطیل هستند عمق کمتری از گلدان های معمولی دارند و خیلی مناسب تر و راحت تر برای کاشتن هر نوع بذری در خانه هستند استفاده کنید، در ازا و پهنای این جعبه ها از عمق شان بیشتر است، بنابراین برای تکثیر بن سای می توان بذر بیشتری در سطح آنها کاشت و همجنین به علت کمی ارتفاع، آب کمتری در آن جمع می شود و نور و رطوبت، بهتر و بیشتر در آنها نفوذ می کند و به طور یکنواخت در همه جای جعبه پخش می شود.

ابتدا کف جعبه چند سوراخ برای زهکشی ایجاد کنید و مقداری سفال خرد شده یا شن درشت، حدود یک چهارم ارتفاع جعبه، در آن بریزید، سپس روی آن ترکیبی به طور مساوری از خاکبرگ یا پیت ماس، خاک باغچه و ماسه ی شکسته زبر بریزید طوری که حدود دو تا سه سانتی متر از بالای ظرف خالی بماند.

بعد آن را آبیاری کنید و آنقدر صبر کنید تا دیگر آبی از سوراخ های زیر جعبه خارج نشود. اکنون می توانید یک لایه ی نازک پرلایت روی خاک به این منظور که تعداد بذرها و همچنین فاصله ی آنها قابل دیدن باشد بپاشید و شیارهای باریکی را بر روی سطج گلدان ایجاد کنید و بذر هارا درون شیارها با فاصله ای حدود 3 تا 4 سانتی متر جهت تکثیر بن سای قرار دهید.

دو برابر قطر بذرهای کاشته شده روی آنها را با خاکبرگ الک شده بپوشانید و با آب فشان خاکبرگ پاشیده شده را کاملا مرطوب کنید. چنانچه بذرهای مورد استفاده خیلی ریز باشند، به جای دفن کردن آنها زیر لایه ی ذکر شده، آن را روی لایه ای از خزه یا خاکبرگ الک شده به آرامی به صورت تنک بپاشید این جعبه ها را یک سال در بیرون از خانه (به جز فصل یخبندان) قرار دهید و از آن مراقبت و نگهداری کنید.

هرگز جهت تکثیر بن سای به این روش بذرهای کاشته شده را چه درشت باشند و چه ریز از بالا و به صورت شره آبیاری نکنید، زیرا ریزش آب از بالا بر سطح خاک گلدان سبب می شود بذرها در عمق بیشتری فرو روند و کار شما بی نتیجه بماند.

پس از گذشت یک سال جعبه کاشته شده را به محیطی سربسته و بدون کوران ببرید و نهال ها را به آرامی و با دقت و احتیاط با استفاده از یک قاشق یا بیلچه ی ظریف، یکی یکی از بستر کشت خارج کنید، پس از حذف ریشه های کج و کوله و بلند، ریشه های کوتاه را نگه دارید. برای هر نهال جهت نگهداری بن سای، گلدان در نظر بگیرید که حدود هفت تا هشت سانتی متر ارتفاع داشته باشد. آن را با خاک مناسب گیاه که زهکشی روانی داشته باشد پر کنید و هر نهال را در یکی از آنان بکارید و آب دهید.

تکثیر بن سای از طریق قلمه زنی ساقه ای

قبل از اقدام به قلمه زنی به ترکیب خاکی نیاز دارید تا بتوانید قلمه هایتان را با اطمینان در این ترکیب ریشه دار کنید.

• خاک برای قلمه زدن گیاهان درون خانه و تکثیر بن سای به این روش، ترکیبی است از 2 پیمانه ماسه ی شسته شده یا پرلایت و یک پیمانه خاکبرگ مرغوب یا پیت ماس و مقداری پودر قارچکش. بهترین فصل برای قلمه زنی این گیاهان در داخل آپارتمان، بهار و تابستان است و مناسب ترین دما، 18 تا 22 درجه سانتی گراد.
• خاک گیاهان فضای باز برای قلمه زدن نیز باید ترکیبی از 2 پیمانه ماسه، یک پیمانه خاکبرگ و یک پیمانه خاک رس یا خاک باغچه باشد. ایده آل ترین دما 8 تا 12 درجه سانتی گراد است و بهترین فصل به طور اعم برای قلمه زنی ترجیحا زمستان.

قلمه ها دو نوع هستند، یکی قلمه ی سرشاخه یا قلمه ی چوب نرم و اصطلاحا شیری و دیگری قلمه ی میان شاخه یا (خشبی) چوب سخت.

برای تهیه ی قلمه ی سرشاخه در این روش تکثیر بن سای، سرشاخه ی درخت یا درختچه ی مورد نظر را از زیر بند پنجم با چاقوی تیزی به طور مورب ببرید، یعنی قلمه ی ما باید حداقل 5 بند یا گره داشته باشد.

این روش تکثیر بن سای خیلی آسان و مطمئن است. گیاهانی که با قلمه تکثیر می شوند همه ی خصوصیات گیاه مادر را خواهند داشت.

قلمه ها را چه سرشاخه (چوب نرم) و چه میان شاخه (خشبی) باشند باید با وسیله تیزی به طور مورب برید تا آوندهای آن له نگردد و جوانه ها و برگ های تحتانی آن را (حدود یک سوم قلمه) از آن جدا کرد تا برگ های داخل خاک نپوسد. انتهای بریدگی را به پودر یا مایع هورمونی ریشه زا آغشته کنید. این هورمون در فروشگاه های لوازم کشاورزی عرضه می شود.

هرگز قلمه ها را با فشار به داخل خاک فرو نکنید بلکه با ایجاد حفره ای در خام با یک چوب باریک یا مداد، قلمه را در آن بنشانید و سپس خاک دور آن را فشرده و سفت کنید. توجه داشته باشید که در این روش تکثیر بن سای، فاصله ی کشت قلمه ها باید طوری باشد که برگهای دو قلمه به هم برخورد نکنند.

محل برش ها را در ساقه ی اصلی با بتونه ی مخصوص یا چسب پیوند یا پودر زغال یا خاکستر سیگار بپوشانید تا شیره گیاه نتواند خارج شود و همچنین از تعرض آفات بن سای و بیماری هم هم نیز در امان بماند.

در قلمه های گیاهان گوشتی نظیر کراسولا (خرفه) پس از برش از ساقه ی اصلی برای جلوگیری از پوسیدگی آن در خاک، قلمه را دو سه روز در محلی قرار دهید تا محل بریده شده کمی آب خود را از دست بدهد و به اصطلاح چروک بخورد، آن وقت اقدام به کاشت قلمه کنید.

قلمه های کاشته شده جهت تکثیر بن سای در فضای باز را به مدت یک سال در گلخانه ای که وسائل گرمازا نداشته باشد قرار دهید و مرتب خاک آن را مرطوب نگه دارید، پس از یک سال، رویش ریشه هارا از سوراخ های زهکشی گلدان به خوبی مشاهده خواهد کرد. برای کاشتن هر قلمه، آن را به آرامی از گلدان بیرون آورید و ریشه های بلند و زائد را هرس کنید و در گلدان پلاستیکی حدود هفت، هشت سانتی متری (کوچک)، در خاکی که زهکشی در آن به آسانی انجام می گیرد بکارید و سال دیگر در همین وضعیت، نگهداری و مراقبت کنید تا بتوان آنان را در فضای باز مستقر کرد، ولی قلمه های درون خانه ای را پس از ریشه دار شدن در گلدانی کوچک و در خاک مناسب بکارید.

تکثیر بن سای از طریق پیوند زدن

پیوند بن سای به دلایل مختلف به کار می رود که به طور کلی تسریع در بهبود رشد و نمود هر چه بیشتر بن سای و دسترسی آسانتر به یک بن سای مسن است. قبل از اقدام به این کار، برای تکثیر بن سای و پیوند زدن گیاهی به گیاهی دیگر باید مطمئن باشیم قلمه یا جوانه ی انتخاب شده جهت پیوند زدن با گیاه مورد نظر از یک خانواده باشند. به عبارت دیگر پیوند منتخب شده با نسوج خارجی و لایه های سبز زیر پوست با ساقه ی اصلی هم خوانی داشته باشد.

توجه داشته باشید این روی بیشتر برای درختان مثمره (میوه دهنده) به کار می رود، زیرا سالها طول می کشد تا گل های بارور و نهایتا میوه به بار آورند. به آن قسمت از درخت که قرار است به ساقه اصلی پیوند زده شود، اصطلاحا ترکه یا قلمه می گوییم.

• پس از آماده کردن قلمه یا ترکه با یک چاقوی تیز پیوند زنی در دو طرف انتهایی ساقه ی قلمه یا ترکه برشی سه گوش ایجاد می کنیم.
• با همان وسیله ی تیز، شکافی ظریف در عرض و طول ساقه ی اصلی ایجاد می کنیم. قسمت سه گوش ترکه را که قبلا آماده کرده بودیم، در این ساقه اصلی فرو می کنیم طوری که کاملا جذب همدیگر شوند.
• سپس با نوار پلاستیکی شفاف اطراف پیوند را برای تکثیر بن سای به اصطلاح باندپیچی می کنیم تا محکم در جای خود بایستد. باندپیچی را تا دور قسمتی از ساقه ی اصلی که برش نخورده است و تا بالای ساقه ی ترکه ادامه می دهیم.
• نوار پلاستیکی را که به تناسب رشد درخت کش می آید، بعد از یک سال آن را باز می کنیم و بدیهی است پس از گذشت دو سال محل پیوند با تنه ی اصلی جوش خورده و محل زخم هم همین طور کامل بهبود یافته است.
• از این روش برای افزودن شاخه ای به قسمتی از بن سای یا سر شاخه ی آن برای پر حجم تر شدن و زیبایی بیشتر با رعایت نکات ذکر شده می توانید استفاده کنید.

بهترین وقت برای این پیوند زنی ها در ایران در بحث تکثیر بن سای، اواخر اسفند یا اوایل بهار است، یعنی زمانی که گیاه می خواهد فعالیت خود را شروع کند. آن وقت است که می توانیم با افزودن یک یا دو شاخه به تنه ی یک درخت نسبتا قطور بن سای، کار پیوند زنی را انجام دهیم تا فرم ظاهری آن را اصلاح کنیم و بن سای زیباتری را پدید آوریم.

تکثیر بن سای از طریق خوابانیدن هوایی

برای دسترسی سریع به یک بن سای چند ساله، به یک شاخه ی ضخیم، کلفت و کوتاه از درخت ریشه دار که چند شاخه ی ظریف و خوش فرم نیز داشته باشد، نیاز داریم. با روشی که به شما پیشنهاد می کنم می توانید به راحتی و به سرعت درختچه ی بن سای را بسازید و از تماشای آن لذت ببرید.

این روش تکثیر بن سای به یک کلک یا حقه شباهت دارد! برای این کار این حقه را به کار می بریم که مراحل ریشه زنی بر روی ساقه هایی که هنوز با گیاه ما ارتباط دارند، سریع تر و راحت تر به پشت سر بگذاریم. از طرفی چون شیره گیاهان در شاخه ها از بالا به پایین حرکت می کند، اگر حرکت این شیره را بتوانیم در محلی از شاخه متوقف کنیم، توانایی تشکیل ریشه را در محل برش برای تکثیر بن سای افزایش داده ایم.

• در اوایل بهار که فصل رشد و شکوفایی گیاه است، یکی از شاخه های فرم دار و نسبتا ضخیم و مناسبی از درختان یا درختچه هایی که شاخه های آن به نحو زیبایی در اطراف تنه ی اصلی پراکنده شده اند (نظیر افرا، انجیر، پسته، فیکوس الاستیکا، فیکوس بنژامین و …..) انتخاب می کنیم.
• حدود دو مشت خزه را در آب گرم می خیسانیم و پس از خیس خوردن در آب کش می ریزیم تا آب اضافی آن خارج شود و خزه مرطوب باشد.
• سپس یک لایه نوار مانند از پوست شاخه ی منتخب را در زیر قسمتی که چند سرشاخه دارد، به عرض 2/5 سانتی متر کاملا از ساقه جدا می کنیم و تمام قسمت بریده شده را به پودر یا مایع هورمونی ریشه زا آغشته می کنیم.
• تکه نایلونی به رنگ سیاه، قدری بزرگتر از محل پوست برداشته شده از شاخه را که قبلا آماده کرده ایم، از یک طرف آن را به قسمت پایین برش ایجاد شده با سیم روکش دار یا بست پلاستیکی نسبتا محکم می بندیم طوری که فشاری به آوندها نیاید و مانع عبور آب و مواد غذایی در این روش تکثیر بن سای نشود. سپس با خزه ی مرطوب شده به قطر پنج سانتی متر محل برش را کاملا می پوشانیم و سر دیگر نایلون را به بالای محل برش با رعایت نکات ذکر شده همانند قسمت پایین می بندیم به طریقی که هوای مرطوب داخل نایلون نتواند ار آن خارج شود. به جای نایلون از فویل هم می توانید استفاده کنید که نیازی به بستن آن با سیم یا نخ ندارد.
• در این حالت به اصطلاح محل باند پیچی شده، شکل متکای کوچکی را پیدا می کند و محل برش داخل نایلون ریشه می کند. در اواخر تابستان با وسیله ی تیزی آن را از زیر متکا می بریم و شاخه جدا شده از مادر را با نایلون به محل سر بسته و دور از کوران می بریم و به آرامی و دقت نایلون و خزه را طوری که به ریشه ها لطمه ای وارد نشود از آن جدا می کنیم و آن را در گلدانی با خاک مناسب جهت تکثیر بن سای می کاریم و از آن مراقبت می کنیم. محل برش روی درخت را با بتونه ی مخصوص می پوشانیم.
• پس از گذشت یک الی دو سال به نسبت رشد آن در اسفند ماه نسبت به هرس ریشه ها و شاخه ها و کاشتن در گلدان مخصوص بن سای اقدام می کنیم.

روش دیگر برای تکثیر بن سای در این حالت آن است که گلدان پلاستیکی را که از ساقه ی منتخب که پوست آن برداشته شده کمی بزرگتر باشد انتخاب می کنیم و گلدان را از بالا به پایین پاره می کنیم. ته آن را به اندازه ای که تنه ی درخت را بتوانید از آن عبور دهید سوراخ کرده و تنه ی درخت بدون پوست را در گلدان جای می دهیم و با پیچاندن سیم به دور گلدان آن را محکم در محل مزبور پابرجا می کنیم.

گلدان را با ترکیبی از خاکی که حالت زهکشی مناسبی داشته باشد (2 پیمانه پرلایت یا ماسه ی شکسته و یک پیمانه پیت ماس و مقداری پودر قارچکش) پر و آبیاری و از آن مراقبت می کنیم، پس از توسعه ی ریشه ها در داخل گلدان، و ظهور علائم پاگرفتن گیاه ساقه را از ته گلدان پلاستیکی می بریم و تا زمان پاگیری کامل گیاه آن را در همان گلدان نگه می داریم و از آن مراقبت می کنیم، محل برش در درخت را با بتونه ی مخصوص می پوشانیم و پس از آماده شدن و ظهور شاخ و برگ جدید از آن یک بن سای می سازیم.

منبع: کتاب آموزش ساخت، نگهداری و پرورش بن سای
تالیف و گردآوری: حسن بنی هاشمی