در پرورش قارچ هنگامی که میسلیوم سراسر کمپوست را فرا گرفته باشد، نشان آمادگی برای خاک دهی قارچ است. در این هنگام با انجام تمهیدات لازم از قبیل صاف و یکنواخت کردن سطح بستر و خشک نمودن سطح آن از طریق ونتیلاتور با برقراری تهویه و سیرکولاسیون یا سپری نمودن زمان به مدت یک یا دو روز، و پس از ضد عفونی نمودن سطح بستر اقدام به خاک دهی در پرورش قارچ خوراکی می گردد.
روند خاک دهی قارچ به چه صورت است ؟
ارتفاع و یا عمق خاک پوششی بسته به تراکم و سستی خاک، میزان کمپوست در واحد سطح، نفوذ پذیری و نژاد اسپان مصرفی متغیر و از 3/5 الی 5 سانتی متر برای خاک دهی قارچ در نظر گرفته می شود.
نظر به اینکه در طول خاک دهی امکان ورود و حضور انواع اسپورهای امراض و نیز آفات مختلف از طریق درب ورودی و رفت و آمد کارگران وجود دارد، شروع به موقع و پایان سریع عملیات، ترجیحا ظرف مدت یک روز کمک شایان توجهی به پیشگیری از آلودگی خاک و کمپوست و سالن کشت می نماید.
پس از اتمام کار خاک دهی، نظارت بر صحت کار کارگران در رابطه با پخش یکنواخت خاک، فقدان پستی و بلندی در قسمت های مختلف بستر، اجرا دقیق عمق خاک در نظر گرفته شده (سراسر بستر پرورش قارچ بایستی از عمق یکسان خاک برخوردار گردد) و صاف نمودن سطح خاک الزامی است.
آنگاه شستشوی کف زمین به منظور پاکسازی کلیه آثار به جا مانده از خاک و الیاف کمپوست و احیانا آلودگی های به وجود آمده در طول خاک دهی صورت گرفته و سپس با فورمالین به میزان 200 سی سی در 100 لیتر آب برای سطح بستر و 2 لیتر در 100 لیتر آب به ازا هر 100 متر مربع زمین منحصرا کف زمین اسپری می گردد.
پس از اتمام کار درب سالن کشت حداقل به مدت 8 الی 10 ساعت مسدود می گردد تا فورمالین تاثیر تماسی و جذبی خود را در محیط کشت و محوطه سالن برقرار نماید.
24 ساعت در صورت لزوم (با توجه به وضعیت بهداشتی سالن پرورش قارچ خوراکی) و حسب نظر و تایید کارشناسی ذیصلاح اقدام به سمپاشی با یک حشره کش و در صورت نیاز قارچ کش مجاز (لازم به ذکر است که سموم خاص با دزهای معینی در سالن کشت قارچ قابلیت و اجازه مصرف دارند) نموده و سپس از با استفاده از پوشش پلاستیکی کاملا ضد عفونی شده با بخار، روی خاک پوششی قارچ پوشانده می شود.
از این پس و در طی این مرحله میزان گازکربنیک تا حدود 5000ppm باعث تسریع رشد میسلیوم و انتقال سریعتر آن از کمپوست به خاک پوششی می گردد.
اصولا در طول اسپان ران در کمپوست و خاک پوششی میزان غلظت CO2 آزاد گذاشته می شود، زیرا سطوح آن معمولا در شرایط سالن های کشت از حد مجاز تجاوز نمی نماید.
درجه حرارت کمپوست از زمان خاک دهی تا هوادهی بین 24 تا 26 درجه سانتی گراد تنظیم می گردد.
در طول مدت ریشه دوانی در خاک پوششی با بستن کلیه دریچه های ورودی و خروجی و نیز درب سالن های کشت و کلا منافذ احتمالی، بایستی مانع کاهش و تغییر درجه حرارت و گاز کربنیک سالن کشت گردید.
نحوه و میزان آبیاری خاک پوششی در این مرحله از مراحل پرورش قارچ از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، زیرا هرگونه کم و زیاد آبیاری اشکالاتی را در کار تولید به وجود می آورد.
اصول انجام آبیاری به منظور تامین و نگهداری رطوبت خاک پوششی در حد اپتیمم و مطلوب جهت حفظ رطوبت کمپوست و تامین آب مورد لزوم پین هدهای آتی و قارچ می باشد. طبق محاسبات به عمل آمده یک قارچ از مرحله پین هدینگ تا فنجانی شدن برابر نیمی از وزن خود آب تبخیر می نماید.
پس از خاک دهی قارچ، تا زمانی که ریشه های قارچ از کمپوست به خاک منتقل نگردیده اند، انجام آبیاری به مصلحت نمی باشد، مگر اینکه با اسپری و مه پاشی و به میزان سطحی جهت جلوگیری از خشک شدن سطح خاک اعمال گردد.
لازم به ذکر است که با کنترل و نگهداری رطوبت نسبی سالن کشت در سطح 90 الی 95 درصد (در طول دوره ریشه دوانی در خاک) امکان خشک شدن سطح بستر وجود ندارد، لیکن نوع خاک پوششی و یا حوادث احتمالی از قبیل بالا رفتن درجه حرارت کمپوست و نیاز به پایین آوردن آن از طریق ونتیلاتور و یا مسائلی دیگر ممکن است باعث پدید آمدن خشکی سطح بستر گردد.
به هر صورت بهتر است تا 3 الی 4 روز پس از خاک دهی از آبیاری بستر ممانعت به عمل آید، از آن پس با توجه به نیاز خاک پوششی و وضعیت آب و هوایی سالن کشت و عمق خاک، آبیاری خاک و تامین رطوبت نسبی سالن کشت به مرحله اجرا در می آید.
رطوبت خاک پوششی زمانی در حد کفایت است که چنانچه یک مشت از آن در داخل دست فشار داده شود آب از آن چکه نماید.
مقدار آب لازم جهت تامین نیاز خاک پوششی نبایستی یکباره در اختیار آن قرار گیرد، زیرا ممکن است به علل مختلف از جمله سبکی خاک، اختلاف ارتفاع خاک در قسمت های مختلف بستر، و یا عدم قدرت نگهداری به داخل کمپوست وارد گردد و مشکلات بسیار از جمله پوسیدگی و مرگ میسلیوم، آمادگی محیط جهت رشد و نمو باکتری ها و امراض و …. را به وجود آورد.
بنابراین بهتر است مقدار آب در نظر گرفته شده ظرف مدت 2 الی 3 بار در روز روی بستر پخش گردد.
آبیاری و یا اسپری بایستی به نحوی اجرا گردد که هیچگونه فشاری به سطح خاک وارد نگردد و ذرات آنرا جا به جا ننماید، زیرا هرگونه فشار باعث تغییرات بافت خاک، سفت شدن آن و ایجاد خشارت به پین هد یا قارچ و نیز آلوده شدن قارچ ها به خاک می گردد.
به علت حساسیت و اهمیت تنظیم رطوبت بستر خاک پوششی تا پایان محصول گیری، در حال حاضر آبیاری بستر در هر واحد تولید قارچ به عنوان یک کار فنی و تخصصی برشمرده شده و کارگر فنی کار آزموده با تجارت مکتسبه و شناخت آب و هوای داخل سالن کشت در فصول مختلف و نیز ظرفیت نگهداری آب خاک پوششی موجود و میزان تلفات از طریق تبخیر و تعرق، قادر به تنظیم میزان آب مورد نیاز جهت تامین نیازهای فلاشهای بستر واحد خود می باشد.
بسته به اپتیمم شرایط محیط و نوع اسپان، تقریبا پس از 7 الی 9 روز از خاک دهی، میسلیوم در سطح خاک ظاهر می گردد. چنانچه در حدود 3/4 قسمت از خاک پوششی وسیله میسلیوم پوشیده گردد، زمان مفید جهت شن کشی برشمرده می شود.
لازم به ذکر است برای پرورش قارچ در منزل نیز می بایست مرحله ی خاک دهی به خوبی انجام شود.
شن کشی قارچ چیست و چگونه انجام می شود ؟
شن کشی عملی است که در آن خاک پوششی حاوی میسلیوم کاملا به هم زده می شود.
شن کشی قارچ می تواند به صورت سطحی و یا عمقی اعمال گردد. اصول عملیات و کیفیت مراتب قبلا به طور مشروح بیان گردیده است، لیکن به سبب اهمیت موضوع به صورت اختصار فواید این امر بار دیگر ذکر می گردد:
شن کشی سطحی یعنی به هم زدن خاک دهی قارچ و میسلیوم در سطح خاک به عمق یک الی دو سانتی متر، اینکار باعث می شود در محلی که پین ها تشکیل می شوند خاک پوششی نرم شود.
شن کشی عمقی یعنی به هم زدن کل خاک و میسلیوم و اختلاط کامل میسلیوم با تمام قسمت های خاک.
شن کشی قارچ کمک به خروج CO2 و ورود O2 به خاک در طول مراحله هوادهی به بعد می نماید، خاک پوششی نیز سریعتر و یکنواخت تر به وسیله میسلیوم پر می گردد و لذا پین ها به صورت یکنواخت تر ظاهر می گردد.
چنانچه شن کشی اعمال می گردد، لازم است قبل از شن کشی رطوبت لازم کمپوست تامین گردد و سپس اقدام به شن کشی گردد.
در شن کشی قارچ مراقبت جهت اختلاط کامل میسلیوم و خاک و تسطیح کامل و رعایت در تنظیم عمق یکنواخت خاک در قسمت های مختلف بستر و سست نمودن بافت آن لازم الاجرا است.
پس از شن کشی ضد عفونی با فورمالین و استفاده از یک قارچکش مجاز، در صورت لزوم و حسب نظر کارشناس موجب پیشگیری از آلودگی احتمالی بستر خواهد بود.
پس از اتمام شن کشی روکش پلاستیکی مجددا بر روی بستر کشیده شده و مطابق دستور العمل قبلی درب سالن پس از تنظیم درجات حرارت کمپوست و هوا و رطوبت سالن بسته می شود.
در شرایط مطلوب ظرف 3 الی 4 روز میسلیوم سراسر سطح بستر را فرا می گیرد و به این ترتیب زمان هوادهی فرا می رسد.
هوادهی سالن قارچ را چگونه انجام دهیم ؟
در این مرحله یعنی مرحله هوادهی قارچ، درجه حرارت کمپوست و هوا کاهش می یابد.
به این ترتیب درجه حرارت هوا به 16 الی 18 درجه سانتی گراد و درجه حرارت کمپوست به 18 الی 20 درجه سانتی گراد رسانیده می شود.
غلظت گاز کربنیک سالن کشت تا قبل از پین دهی بایستی در حدود 1000PPM و پس از ظهور پین تا حد 1500PPM، چنانچه به لحاظ کیفی و یا مسائل دیگر در نظر است در تعداد پین ها کاهش حاصل شود، رسانیده شود.
برای انجام این امور با استفاده از ونتیلاتور، هوای آزاد فیلتره به داخل سالن کشت گسیل می گردد. تنظیم رطوبت نسبی سالن با در نظر گرفتن نوع و نیاز اسپان در حدود 90 الی 95 درصد تا ظهور پین کاملا ضروریست، زیرا کاهش آن باعث خشک شدن سطح بستر و در طولانی مدت خاک دهی قارچ (خاک پوششی) گردیده و لذا مرگ میسلیوم و فقدان پین دهی را در پی خواهد داشت.
به طور کلی قبل از هوادهی قارچ میزان رطوبت خاک در حد اپتیمم تنظیم می شود و با رعایت و تنظیم پارامترهای ذکر شده و با استفاده از فن آوری های لازم از خشک شدن خاک پوششی جلوگیری می گردد.
لیکن چنانچه به هر علت در طول مدت هوادهی قارچ تا قبل از پین دهی سطح بستر خشک گردد، اسپری خاک بلامانع می باشد، ولی پس از ظهور پین اسپری یا آبیاری باعث مرگ پین خواهد گردید.
پس از تشکیل پین هد، رطوبت نسبی بایستی به تدریج به 80 الی 85 درصد رسانیده شود. اگر رطوبت نسبی پس از اینکه هدها به اندازه نخود فرنگی شدند کاهش نیافته و همچنان بالا باشد، رشد پین ها به تاخیر خواهد افتاد.
آسان ترین روش کاهش رطوبت نسبی، افزایش درجه حرارت هوا به میزان 0/6 تا 1/2 درجه سانتی گراد یا افزایش جریان هوا در داخل سالن کشت می باشد.
تحت هیچ شرایطی نبایستی حجمی از هوای راکد در قسمتی از سالن کشت برجای بماند، در قسمت های هوای راکد محل نشو و نمای عوامل بیماری زا می باشد، میزان تبخیر جزئی است.
در ادامه ی مقاله اصول خاک دهی قارچ، هنگامی که قارچ ها در حد نخود فرنگی گردیدند، بر اثر تبخیر قوی نیاز بیشتری به آب می باشد، لذا بایستی آب بیشتری در دسترس آنها قرار داده شود.
بنابراین با آبیاری و اسپری بستر بایستی آب مورد نیاز در اختیار قارچ قرار بگیرد. هنگامی که قارچ ها کاملا ظاهر گردیدند دیگر انجام آبیاری به مصلحت نیست، لذا چنانچه بستر در حال خشک شدن مشاهده گردید، لازم است سریعا پس از قارچ چینی اقدام به آبیاری بستر گردد.
علت این امر آن است که آبیاری بستر در هنگام رشد نهایی قارچ باعث ازدیاد گاز کربنیک می گردد، و این افزایش، به خصوص در شب زیادتر بوده و لذا برای تولید قارچ زیان آور محسوب می شود.
به طور کلی لازم است تعداد و میزان آبیاری پس از رسیدن اندازه قارچ در حد نخود فرنگی، با توجه به نیاز بستر و شرایط آب و هوایی سالن کشت و با نظر کارشناس واحد اجرا گردد، و نیز ضروری است پس از اتمام آبیاری از طریق سیرکولاسیون کامل و یا توام با تهویه، نسبت به خشک نمودن سطوح قارچ ها ظرف مدت حداکثر 2 ساعت اقدام گردد.
پس از برداشت هر فلاش، اقدام به پاکسازی بستر، ضد عفونی بستر و زمین کف سالن کشت و آبیاری کامل بستر و تنظیم پارامترهای داخل سالن کشت از قبیل درجه حرارت و رطوبت و …. جهت تشکیل و ظهور پین های جدید می گردد.
لازم به ذکر است که در هنگام آبیاری بایستی مراقبت کامل در جهت جلوگیری از وارد شدن آب به داخل کمپوست اعمال گردد.
زمان اولین برداشت انواع قارچ بسته به نژاد، نوع بهره برداری و نیاز بازار متفاوت و معمولا بین 9 الی 12 روز پس از هوا دهی است.
در هر صورت قبل از پشت باز شدن قارچها و کاهش کیفیت و ارزش بازاری آنها اقدام به قارچ چینی می گردد. انجام اینکار وسیله کارگران آشنا به این امر و نیز چنانچه ملبس به لباس تمیز و رعایت بهداشت گردند باعث جلوگیری از آلوده شدن سالن کشت و نیز کاهش راندمان تولید می گردد.
نحوه قارچ چینی و رعایت مسائل مربوطه و جلوگیری از تخریب بستر و محصول، مسائلی است که لازم است وسیله کارشناس مسئول به کارگران آموزش داده شود. برای حصول ماکزیمم محصول، تعداد اپتیممی از پین بایستی تشکیل و رشد یافته و برداشت شود. روابطی چند بین پروسه پین دهی و محصول به شرح ذیل برقرار است:
- در طول دوره شکل گیری پریموردیا، پین هد های فلاش های یک و دو به وجود می آید. پریموردیای فلاش دوم عبارت است از میسلیوم ضخیم شده گره خورده و یا برجسته که پس از برداشت فلاش اول ظاهر و رشد می نماید. هنگامی که اولین فلاش از روی بستر جمع آوری شد، پریموردیای فلاش دوم طویل گردیده و ظرف چند روز به صورت تکمه در می آید. با توجه به اینکه تقریبا 60 الی 75 درصد از کل محصول مربوط به فلاشهای یک و دومی باشد، این چند روز تولید پین هد، در رشد و نمو قارچها رل مهمی را بر عهده دارد، لذا کلیه فاکتورهای محیطی به منظور بیمه نمودن تشکیل اپتیمم پین هد را بایستی اعمال نمود.
- هر چه پین هدهای فلاش اول بیشتر باشد، میزان محصول نهایی بیشتر خواهد بود. پین هدهای کمتر تولید قارچ های درشت تر نموده، لیکن کاهش محصول را در پی خواهد داشت.
- در فلاش اول پین هدهایی که زودتر تشکیل می شوند، رشد پریموردیاهای اطراف را به تاخیر می اندازند. شاهد مثال پین هد های زودرس اطراف بستر یا قسمت داخل حفره ها در پرورش قارچ خوراکی است. برداشت این قارچ های زودرس قبل از رشد کامل باعث ظهور سریعتر فلاش اول می گردد.
منبع: کتاب قارچ خوراکی
تالیف: مهندس حسین متقی