نماتد چیست و کنترل آن در پرورش قارچ

نماتد ها از موجودات زنده ای به شمار می روند که در پهنه زمین و در خاکهای زراعی به میزان در حدود هشت میلیون عدد در یک متر مربع وجود داشته و به راحتی می توانند در خاک و آب شور و شیرین زندگی نمایند.

نماتد چیست؟

در جهت پاسخ به پرسش نماتد چیست می توان گفت غالب گونه های نماتد قادر به زندگی در مدیوم های کشت پرورش قارچ بوده و در مقایسه با خاک های زراعی، هر متر مربع از بستر می تواند هشتصد میلیون نماتد را تحت پوشش و تغذیه قرار دهد.

به غیر غذا، نماتد به دو عنصر رطوبت (آب) و اکسیژن نیاز دارد. بدون حضور اکسیژن، نماتد از فعالیت بازمانده و در نهایت میمیرد، لیکن بدون حضور آب تحرک خود را از دست می دهد (آنها ضرورتا آبزی هستند، مانند کرم شنا می کنند و در یک پرده نازک آب به طور موثری به جنبش خود ادامه می دهند).

اگر نماتد ها سریعا در معرض خشکی قرار بگیرند میمیرند، لیکن چنانچه به آهستگی خشک گردند به حالت خواب رفته و می توانند تا حضور رطوبت مجدد جهت از سرگیری زندگی و فعالیت، به مدت چندین سال به حیات خود ادامه دهند.

اینگونه نماتدهای در حال خواب، به وسیله باد به هر قسمتی انتقال یافته و به طور معمول می توان آنها را در روی کلش، کود یا پیت خشک شده مشاهده نمود.

نماتدها قادر هستند در محیط سرد هفته ها یا ماه ها فقدان غذا را تحمل نمایند. در سرمای زیر صفر و درجات حرارت تا حدود 60 درجه سانتی گراد می توانند به زندگی خود ادامه دهند. به طور کلی تمام گونه های نماتد در شرایط خشکی، گرما را بیشتر تحمل می نمایند.

در زمان پاستوریزاسیون در پرورش قارچ خوراکی قبل از تخلیه کمپوست چنانچه کمپوست خشک کاملا خیس گردد، فعالیت مجدد نماتد را باعث گردیده و لذا مرگ آنها را آسانتر میسر می سازد. در اثر افزایش جمعیت نماتدها و کاهش مواد غذایی، آنها به صورت دستجات زیاد و متراکم در نقاط برجسته خاک پوششی قارچ ظاهر می گردند.

بروز این حالت که بیشتر در صورت خیس بودن خاک پوششی (به عنوان مصال پس از آبیاری خاک پوششی) و روشنایی حادث می گردد، با چشم غیر مسلح و جهت دید بهتر با ذره بین در سطوح برجسته خاک پوششی، به صورت نقاط درخشان و چشمک زن متحرک قابل مشاهده می باشد.

اجتماع این نماتدها در سطوح برجسته و حالت چسبندگی آنها، انتشار و انتقال آنها را از طریق چسبیدن به دست و البسه کارگران و ابزار و وسایل قارچ چین ها و نیز کنه ها، مگس ها، موش و … به راحتی امکان پذیر می نماید.

تولید مثل نماتدها از طریق پارتنوژنز یعنی تکثیر بدون حضور جنس نر، امری شایع و متداول است. در این حالت یک لارو نماتد موجود در خاک پوششی قادر خواهد بود ظرف چند هفته میلیون ها لارو نماتد به خاک در مراحل پرورش قارچ اضافه نماید.

نماتد های مزاحم در پرورش قارچ

گونه های مختلف نماتدهای مزاحم در پرورش انواع قارچ، غالبا به لحاظ شکل همانند بوده و تماما میکروسکوپی می باشند. دو گونه معروف که به لحاظ ایجاد خسارت در قارچ کاری ها از اهمیت لازم برخوردار هستند عبارتند از: نماتدهای ساپروفاگوس و میکوفاگوس.

نماتد های ساپروفاگوس یا باکتری خوار

این نماتدها که در بین قارچ کاران به نماتدهای باکتری خوار معروف هستند، از مواد ارگانیک و باکتری تغذیه می نمایند. بنابراین حضور و تکثیر و گسترش آنها بستگی به وجود باکتری دارد. درجه حرارت اپتیممم تکثیر غالب نماتدهای فوق 21 الی 24 درجه سانتی گراد می باشد.

نماتدهای میکوفاگوس یا میسلیوم خوار

گونه های مختلفی از میکوفاگوس وجود دارد که برخی از آنها از آفات قارچ به شمار می روند. غذای آنها شیره سلول های میسلیوم است. شیره سلول ها به وسیله نماتد مکیده می شود (از طریق استایلت) و باعث مرگ آنها در پرورش قارچ می گردد.

این عمل از سلولی به سلول دیگر تداوم می یابد و در نهایت باعث از بین رفتن کامل میسلیوم می گردد. تکثیر میکروفاگوس با سرعت کمتری از ساپروفاگوس انجام می گیرد، با این حال عمر آنها طولانی تر است و تخریب آنها در پرورش قارچ بیشتر می باشد. در اثر حمله آنها به میسلیوم قارچ، میسلیوم از بین می رود و نماتدها بدون غذا باقی می مانند.

بر خلاف ساپروفاگوس، نماتدهای فوق در نقاط برجسته خاک در پرورش قارچ جمع نمی شوند، بلکه اجتماع آنها از روی اضطرار و در پی یافتن مضری جهت مهاجرت و خروج از کمپوست متلاشی شده است.

لازم به ذکر است نماتدهای اشاره در محل پرورش قارچ در منزل حضور نداشته و خطری بستر کشت را تهدید نمی کند.

روش های کنترل نماتدها در پرورش قارچ

• فیزیکی (از قبیل حرارت، تشعشعات رادیو اکتیو)
• شیمیایی (استفاده از سموم مجاز در پرورش قارچ)
• بیولوژی (از قبیل قارچ شکاری)

در روش فیزیکی چنانچه قبلا در مقالات سایت پرشیالرن جهت پرورش قارچ ذکر گردیده استفاده از حرارت جهت کنترل نماتد بسیار عملی و موثر است. با پاستوریزاسیون کمپوست و خاک پوششی در 60 درجه سانتی گراد و به مدت 4 الی 6 ساعت، کلیه آفات و امراض از جمله نماتد در پرورش قارچ از بین می رود.

چنانچه نماتد پس از پاستوریزاسیون از طرق دیگری در سالن های کشت قارچ حضور یابد و کنترل لازم اعمال نگردد، در زمان تخلیه کمپوست با اعمال پاستوریزاسیون قبل از تخلیه کمپوست (Cooking – out) کمپوست و سالن عاری از نماتد و سایر آفات و امراض می گردد.

در روش های شیمیایی باید از سمومی استفاده شود که برای محصول و انسان و محیط کشت هیچگونه زیانی نداشته باشد.

کنترل بیولوژیکی نماتدها در پرورش قارچ

برخی از نژادهای قارچ تکمه ای (A.bisporus) منحصرا به نماتد میکوفاگوس مقاوم می باشند، با این معنی که در اثر مطلوب نبودن شرایط برای میکوفاگوس، تکثیر آنان به کندی صورت می گیرد و در نتیجه تخریب و ضایعه قابل توجهی در میسلیوم حادث نمی گردد.

نماتدهای شکاری و کنه ها به مانند قارچ های شکار کننده نماتد، از عوامل کنترل کننده نماتدهای زیان آور برشمرده می شوند. قارچ های شکاری با ایجاد دگرگونی در هایفا، انواع نماتدها از جمله میکوفاگوس و ساپروفاگوس را مورد حمله قرار می دهند.

منظور از دگرگونی در هایفا به وجود آوردن تله ها (مکانیکی، انقباض و به هم فشردگی، تله های حلقوی) یا شبکه ها، گره ها یا حلقه های چسبنده می باشد، به طوری که در اثر تماس نماتدها با آنها کاملا در محاصره قرار گرفته، سرانجام کشته و جذب در پرورش قارچ خواهند گردید.

آلودگی کمپوست به نماتد در اثر اعمال برخی روشهای کشتکاری در واحدهای تولید

1_ عدم برخورداری کمپوست از درجه حرارت استاندارد در فازهای یک و دو و مرحله اسپان ران:

درجات حرارت پایین موجب زنده ماندن نماتد می گردد، در حالی که درجات حرارت خیلی بالا و خیلی پایین باعث نارس ماندن یا تخریب کمپوست می گردد. به عنوان مثال در پرورش قارچ قسمت هایی از کمپوست به لحاظ شیمیایی، فیزیکی یا بیولوژیکی تغییراتی حاصل می نماید که متناسب با نیاز قارج نیست، در حالی که این تغییرات مطلوب و مورد نیاز و فعالیت ساپروفاگوس می باشد.

در تونل ها در اثر کندانس ممکن است ضمن کاهش درجه حرارت و ایجاد سرما و نیز حدوث رطوبت و خیسی در قسمت هایی از کمپوست مشکلاتی بروز نماید.

2_ عمیق بودن بیش از حد کمپوست استاندارد و طولانی شدن دوره ی بازدهی:

عمق زیاد کمپوست، مستعد افزایش درجات حرارت در لایه های مرکزی بوده و باعث مرگ میسلیوم در قسمت های ذکر شده می گردد. این قسمت های فاقد میسلیوم محیط امنی جهت زندگی و تکثیر ساپروفاگوس می باشد.

در چنین حالتی جهت کاهش خسارت، بایستی نواحی آلوده را از مجموعه کمپوست خارج نموده و یا با فورمالین خیس نمود. طولانی شدن بیش از حد دوره ی محصول گیری در صورت حضور میکوفاگوس، باعث تکثیر بیش از حد و زیان آور آنها شده و خسارت زیادی به تولید وارد می سازد.

3_ خاک پوششی با ترکیبات جدید:

غالب موادی که جایگزین پیت می گردند از قبیل پوست خرد شده درختان، کمپوست پس از تخلیه، خاک اره و …. نیز می تواند حاوی نماتد در پرورش قارچ باشد. پوست درخت معمولا حامل قارچهای میکروسکوپی و نیز میکوفاگوس می باشد.

کلیه موادی که برای منظور فوق به کار گرفته می شوند، هر چه قدر از لحاظ مواد غذایی غنی تر باشند احتمالا حامل مقدار بیشتری باکتری و قارچ و همین طور نماتدهای ساپروفاگوس و میکوفاگوس می باشند.

به طور کلی در مدیریت ها و سیستم های جدید پرورش قارچ، با توجه به تمهیدات به کار گرفته شده در رابطه با رعایت مسائل بهداشتی، اصلاح و کنترل محیط کشت و خاک پوششی (پاستوریزاسیون کمپوست در فاز دو و پاستوریزاسیون قبل از تخلیه کمپوست و پاستوریزاسیون خاک پوششی)، تهیه کمپوست های کیفی و سلکتیو به منظور بهینه نمودن و تسریع در انجام اسپان ران، استفاده از فیلترها و تورهای مانع از ورود نماتد، مگس کش ها، ضدعفونی کننده های زمین، استفاده از پوتین های اختصاصی سالن های کشت، نماتد تقریبا در پرورش قارچ تحت کنترل قرار گرفته است.

به طور کلی مسائل و مشکلات حادث در رابطه با نماتد بیشتر مرتبط با ساپروفاگوس است و قارچ کاران خوشبختانه از نماتد میکوفاگوس دچار زحمت و ضرر و زیان چندانی نمی گردند.

منبع: کتاب قارچ خوراکی
تالیف: مهندس حسین متقی