بن سای چیست + معرفی انواع بن سای

بن سای برای اولین بار حدود 200 سال قبل از میلاد در چین شناسایی شد، تصاویری از حمل این درختچه ها توسط کارگران و مستخدمان چینی و حکومتی که بر روی سنگ حک شده است، خود موید این سخن است. شکل دادن به این گیاهان به صورت اژدها، پرنده یا سایر حیوانات از خصوصیات بن سای چینی است. برای آشنایی بیشتر با انواع و تاریخچه بسیار جذاب بن سای، تا پایان مقاله همراه ما باشید.

تاریخچه بن سای به چه زمانی برمی‌گردد؟

بن سای حدود دو هزار سال پیش نیز در ژاپن شناخته شد که برای نخستین بار توسط راهب های مکتب ذن به مردم آموزش داده شد. ژاپنی ها در پرورش بن سای بر تعادل نظم و فرم دادن به آن به حالت مثلثی شکل در قسمت خارجی آن اصرار دارند. این مدل برای ژاپنی ها به نوعی نماد خداوند است که در راس مثلث و در شاخه های پایین نماد زمین و شاخه های سمت چپ و راست و مرکز نماد مردم هستند.

در تاریخچه بن سای می توان گفت بالاخره اولین نمایشگاه بن سای در سال 1928 میلادی در موزه ی هنر توکیو برپا شد و واژه بن سای به سرعت توسط توریست هایی که به ژاپن سفر می کردند در سرتاسر جهان پراکنده شد. بن سای را درختچه کوچکی می دانند که گویی تقلیدی ظریف و دقیق از درختان بلند و بزرگ طبیعت است در گلدان های کوچک خانگی است.

سپس بن سای با حضور در نمایشگاه هایی در لندن و پاریس بیشتر و بهتر معرفی شد، به خصوص در سال 1900 میلادی در نمایشگاهی بزرگ چشم جهانیان به این فن و هنر گشوده شد. در پی آن، روش های کاشت، پرورش و نگهداری از این درختچه های زینتی به علاقه مندان با هر ملیت و فرهنگی آموزش داده شد و تنوع در کاشت انواع آن به تدریج بیشتر شد.

بن سای امروزه در چین و ژاپن نمادی از فرهنگ و سنت آنهاست و بر خلاف گذشته های دور، پرورش و نگهداری از این گیاه تنها مختص طبقه بالای جامعه نیست، بلکه تمام افراد می توانند بن سای اصیل و هنری در خانه خود نگهداری کنند.

در اوایل قرن بیستم این هنر در بریتانیا معرفی شد و در سال 1980 میلادی کم کمک توجه عامه ی مردم را در سایر کشورها نیز به خود جلب کرد.

بن سای چیست؟

در پاسخ به پرسش بن سای چیست می توان گفت تعریف رسمی از بن سای این است که بتوانیم درخت یا درختچه ای را در یک گلدان سینی مانند طوری پرورش دهیم که از هر نظر با گونه ی بزرگتر خود مطابقت داشته باشد. در این روند از روش خاصی استفاده می شود.

حرفه ای ها با بریدن سرشاخه های بالا و هرس کردن ریشه های زیرین به درخت فرم دلخواه را می دهند، ولی بن سای هایی را که شما از گلخانه ها یا سایر مراکز پرورش گل و گیاه می خرید، حداقل 4 ساله اند. در این مدت گیاه را داخل گلدانی نگه داشته و به موقع هرس های مربوط به ساقه ها و ریشه ها را انجام داده اند، به علاوه با به کارگیری نوعی سیم از جنس آلومینیوم یا مس با استفاده از آن به گیاه مورد نظر شکل دلخواه را می دهند (ساخت بن سای) و از سه تا چهار سالگی آن را به درون یک ظرف کم عمق ولی ضد سرما و یخ زدگی با زهکش مناسب انتقال داده اند.

همچنین می توان گفت بن سای به طور اعم و کلی به دو گونه موجود است که یکی بن سای درون خانه و دیگر بن سای خارج از خانه، ساخته و پرورش داده می شوند که اولی آپارتمانی است و باید در آپارتمان نگهداری شوند و دومی باید در فضای باز قرار داده شوند.

گرچه پرورش و نگهداری بن سای در منزل سرگرمی جالب و لذت بخشی است، ولیکن نیاز به اطلاعات کافی در این زمینه دارد که این کار را به نحو احسن انجام دهیم. این اطلاعات در این مقاله و مقالات آتی در سایت پرشیالرن در دسترس شما قرار خواهد گرفت.

انواع بن سای چیست؟

درختچه های بن سای از نظر اندازه و نوع گوناگون اند. انواع مینیاتوری این گیاه تا 15 سانتی متر بلندی دارند و نمونه های کوتاهتر آنها نیز به صورت طبیعی موجود اند. بن سای کوچک نیز قدی به ارتفاع 30 سانتی متر دارند. انواع متوسط بن سای ها بین 30 تا 80 سانتی متر بلندی دارند. بن سای لزوما نباید کوچک باشد.

برخی از درختچه های بسیار مجلل و زیبا که در کاخ امپراطوری توکیو وجود دارند، حتی تا ارتفاع بالار دو متر نیز رشد کرده اند. این نوع گیاهان صدها سال سن دارند، مهمترین نکته تعیین کننده در طبقه بندی انواع بن سای ها، زاویه قرارگیری تنه بن سای در ظرف است. از این نظر بن سای ها از انواع صاف و عمودی تا انواعی که تنه های نامنظم و آبشاری دارند تقسیم بندی می شوند. اگرچه امروز پرطرفدارترین و محبوب ترین بن سای ها انواع ساده ی آنها هستند، انواع غیر رسمی و نامنظم شان نیز محبوبیت دارند. در ادامه بیشتر درباره ی انواع بن سای صحبت خواهیم کرد.

انواع بن سای باغچه ای یا خارج از خانه

انواع بن سای باغچه ای به گیاهانی اطلاق می شود نسبت به سرما و آفات بن سای مقاوم باشند و به جز فصل یخبندان باید در هوای باز نگهداری شوند. مدت به ثمر رسیدن یک بن سای واقعی فضای باز حداقل 4 تا 8 سال است.

همانطور که می دانید این گیاهان از نظر توارثی پاکوتاه نیستند بلکه درختچه یا درخت را در یک گلدان از نظر رویش محدود می کنند. پس از گذشت 3 تا 4 سال گیاه را به درون یک گلدان کم عمق سینی شکل که ضدسرما و یخ زدگی است زهکشی مناسبی نیز دارد، می کارند. گرچه پرورش بن سای در خارج از خانه سرگرمی جالبی است، ولی قبل از هرچیز باید بدانیم دیگر آنها گیاهان خانگی و آپارتمانی نیستند و باید اطلاعات کافی برای ساخت و پرورش و نگهداری شان داشته باشیم.

روش پرورش و نگهداری انواع بن سای باغچه ای

نور: گرچه در محیط بیرون از خانه تا حدی به سایه نیاز دارند، گونه های گل آور و میوه زا را باید در روزهای آفتابی چندین ساعت در آفتاب قرار داد، اگر گیاه نور کافی دریافت نکند برگ ها کوچک و ساقه نیز لاغر می شود. در این صورت فاصله ی برگ ها هم زیاد می شوند. در مدتی که برای حفاظت از سرما و یخ زدگی آن را به خانه منتقل می کنند محل استقرار آن باید پرنور و خنک باشد و در حین حال این نوع از انواع بن سای از کوران شدید هوا نیز در امان بماند.

آبیاری: خاک بن سای را باید همواره مرطوب نگه داشت نه خیس، حتی اگر نیاز به آبیاری روزانه داشته باشد. برای آبیاری بن سای باید از آب بدون کلر که دمای آن با درجه حرارت محیط زیستگاه گیاه تقریبا یکسان شده باشد استفاده کرد و از آبیاری با شلنگ بدون سر آبپاش نیز اجتناب کرد.

درجه حرارت و رطوبت: نکته ای که باید به آن توجه خاص شود این است که برای این گیاهان، هم در تابستان و هم در زمستان حفاظ مناسبی تهیه شود چون در غیر این صورت خاک گلدان به علت کم حجمی در گرمای شدید تابستان پخته می شود و در سرمای ناگهانی و یخبندان زمستان نیز به گلوله ای یخ شده تبدیل خواهد شد. چنانچه برای مدت کوتاهی در فصل یخبندان برای حفاظت از سرما گیاه را به داخل ساختمان منتقل می کنید باید آن را در محیطی نظیر راه پله یا پارکینگ نوردار در هوایی نسبتا خنک قرار دهید.

توجه داشته باشید دمای داخل آپارتمان در فصل زمستان برای انواع بن سای فضای باز مضر است و حتی ممکن است منجر به مرگ گیاه شود. در مدتی که گیاه در داخل خانه است و خزان نکرده، روزانه یک بار روی برگ های آن آب بدون کلر، اسپری شود.

کود: از کود مخصوص بن سای که در فروشگاه های آن عرضه می شود طبق دستور روی جعبه ی آن استفاده کنید (کود سه بیست npk مناسب است).

خاک: به طور کلی ترکیبی است از یک پیمانه لوم، 2 پیمانه پیت ماس و 2 پیمانه ماسه ی شکسته.

تعویض گلدان: هر دو سه سال یکبار در صورت نیاز خاک گلدان را عوض کنید. این کار باید در محیطی سر بسته و بدون کوران انجام شود. خاک کهنه را با چنگک از دور ریشه جدا کنید و حدود یک سوم ریشه های ضخیم را هم حذف کنید، سپس می توانید گیاه را در خاک تازه ی همان گلدان بکارید.

هرس: هر دو سه سال یکبار ریشه ها و سر شاخه ها را حذف کنید ( در مقالات آتی به طور کامل هرس بن سای شرح داده می شود).

انواع بن سای آپارتمانی چیست؟

به گیاهانی گفته می شود که به خاطر ضعیف بودن در مقابل سرما و نور مستقیم آفتاب باید در محیطی سربسته و بدون کوران با نور غیر مستقیم، حرارت و رطوبت مناسب در آپارتمان نگهداری شوند.

ایده ی پرورش گیاهان و درختان به شیوه ی بن سای در درون خانه تقریبا جدید است. مرکز رشد و توسعه ی این ایده آلمان بوده که به تدریج در سایر ممالک اروپایی و آسیایی از جمله در ایران نیز متداول شده است.

مهمترین تفاوت پرورش سنتی به روش بن سای در (خارج از خانه) با پرورش (درون خانه) این است که مورد اخیر حتما نباید گیاه مورد نظر مقاوم و جان سخت باشد.

چون گیاهان دیگر هم، غیر از درختچه ها و بوته های مقاوم، به خوبی با شرایط درون خانه همخوانی دارند، اما نکته ای که مورد تایید همه کارشناسان قرار گرفته این است که بن سای را باید در زمستان درون خانه نگهداری کرد.

از این منظر، بر خلاف آنچه قبلا نیز بدان اشاره شد، نباید به بن سای، به چشم گیاهی خانگی نگاه کرد، زیرا با تغییراتی که در ساختار این گیاهان داده شده، نحوه ی نگهداری و پرورش آنها با گیاهانی که قبلا با آنان سر و کار داشته اید متفاوت شده است.

در یک کلام آسان ترین راه این است که شما اگر حوصله و وقت کافی دارید، می توانید به این طریق کار را شروع کنید و قدم به قدم پیش روید. ابتدا باید گیاهی آپارتمانی بالغ و پرورش یافته و مسن را تهیه کنید یا قلمه ی نسبتا قطوری را ریشه دار کنید و در نیمه دوم فروردین آن را در گلدان هفت، هشت سانتی متری بکارید. وقتی ساقه اصلی این نوع از انواع بن سای به ارتفاع دلخواه رسید سرشاخه های آنرا ببرید.

بعضی از شاخه هایی پایینی را هم مانند نوک شاخه های بالاتر حذف کنید تا گیاه به اصطلاح در قسمت بالا کرپه و پرپشت شود. بعد از گذشت دو سه سال نوبت جا به جایی و هرس ریشه های زائد می رسد.

به این طریق که در نیمه دوم اسفند ماه تا نیمه اول بهار در محیطی سربسته و بدون کوران گیاه را از گلدان خارج کرده و خاک کهنه را کاملا از ریشه ها جدا کنید. تقریبا یک سوم جوانه های جنبی ریشه ی گیاه را هم هرس کنید و در یک گلدان بن سای (گلدان سینی مانند کم عمق ولی محافظ) بکارید . آن را با سیم بن سای به گلدان طوری ببندید که درختچه در خاک تکان نخورد (لق نزند). در زمان پرورش همواره جوانه ی انتهایی سرشاخه را به کمک دو انشگت دست بچینید و ساقه ی گیاه را در صورت نیاز با استفاده از سیم بن سای عمودی نگه دارید.

پرورش و نگهداری انواع بن سای آپارتمانی

نور: بیشتر گونه ها این نوع از انواع بن سای به مکانی روشن و به دور از تابش مستقیم آفتاب نیاز دارند و همه ی آنها باید از تابش مستقیم (مخصوصا تابستان) در امان باشند. از نور مصنوعی هم می توانید استفاده کنید.

آبیاری: خاک بیشتر این گیاهان باید همیشه مرطوب نگه داشته شود (نه خیس) و این کار مستلزم آبیاری روزانه با آب نسبتا ولرم و بدون کلر است.

درجه ی حرارت و رطوبت: درجه حرارت مورد نیاز این نوع از انواع بن سای، 18 تا 22 درجه سانتی گراد است (هوای مرطوب نیز برای این گیاهان حیاتی است). حداقل روزانه یک بار برگ ها را با آب ولرم بدون کلر اسپری کنید یا گلدان را در یک سینی که پر از سنگ ریزه یا پوکه صنعتی باشد و درون آن آب کمی ریخته اید قرار دهید. تبخیر تدریجی آب از لا به لای سنگ ریزه ها باعث بالا رفتن رطوبت اطراف گیاه می شود.

توجه داشته باشد آب داخل سنگ ریزه ها نباید به ته گلدان تماس داشته باشد. از قرار دادن این گیاهان خیلی نزدیک به پنجره به خصوص در زمستان به علت سرمازدگی خودداری کنید.

کود: ماهی یکبار توسط کودهای مخصوص بن سای یا کود مایع شیمیایی نسبت به تقویت آن طبق دستور العمل روی جعبه ی آن اقدام کنید (کود سه بیست مایع و کود مایع گیاهان آپارتمانی مناسب است).

خاک: ترکیبی است از 2 پیمانه پیت ماس یا کوکوپیت یا خاکبرگ مرغوب، 1 پیمانه پرلیت یا ماسه زیر شکسته و شسته شده و مقداری پودر قارچکش.

جا به جایی گلدان: هر دو سه سال یکبار در محیطی سربسته و بدون کوران، پس از حذف شاخه ها و ریشه های زائد آن، در خاک تازه در همان گلدان بکارید.

هرس: هر دو سال یکبار می توانید نسبت به هرس شاخه ها و ریشه ها اقدام کنید.

لازم به ذکر است جهت تکثیر انواع بن سای آپارتمانی می توانید مقاله ی تکثیر بن سای را مطالعه نمایید.

اسامی تعدادی از انواع بونسای آپارتمانی برای مبتدیان که مقاوم اند و بن سای کردنشان نیز آسان است.

• انواع فیکوس ها
• شفلرا
• کراسولا (خرفه)
• سیتروس (مرکبات زینتی)
• انواع دراسینا

انواع بن سای به لحاظ سبک

در سنت ژاپنی، هر بن سای باید از یک سبک تعریف شده و مشخص پیروی کند که برای بن سای بیش از 100 نوع شناخته شده وجود دارد اما کارشناسان تنها پنج نوع اصلی و مهم را برای بن سای ها به رسمیت می شناسند:

• بن سای قائم منظم
• قائم نامنظم
• آبشاری و نیمه آبشاری
• بن سای بر باد رفته (باد افشان)
• بن سای اریب (شیب دار)

در این بخش بیشتر با انواع اصلی و مهم انواع بن سای و ویژگی های آنها آشنا می شوید:

انواع بن سای قائم منظم

این نوع درختچه های بن سای شبیه درخت هایی هستند که در بهترین شرایط طبیعی به صورت راست و قائم رشد کرده اند. از ویژگی های مهم این نوع بن سای آن است که تنه ای قوی و راست دارد که با نظمی خاص بالا رفته است و برگهای آن نیز در ابتدا پرپشت و هرچه به سمت بالا می رود به صورت تدریجی وسعت سطح مقطع آن کاشته می شود و به صورت مخروطی در می آید.

کاج اروپایی، صنوبر و سرو کوهی به خاطر شکل های مخروطی طبیعی ای که دارند، بهترین گونه ها برای پرورش یک بن سای به سبک قائم منظم یا رسمی هستند.

انواع بن سای آبشاری و نیمه آبشاری چیست؟

بن سای آبشاری نمادی از بن سایی است که در معرض سختی ها مبارزه های زیادی برای رسیدن به نور خورشید قرار گرفته و جلوه ای فرسوده و افتاده پیدا کرده است. در این نوع از انواع بن سای تنه درخت شبیه صخره ای است که شاخ و برگها از آن آویخته و به آن چسبیده و حتی به پایین ظرف نیز آمده اند.

جونی پروس یکی از آسان ترین گونه ها برای پرورش این نوع بن سای است، در بن سای های نیمه آبشاری، دیگر شاخ و برگ گیاه از لبه ظرف به پایین نیامده و فقط به حالت ریزشی تا نزدیک خاک ظرف پیش رفته است و نشان می دهند کمتر از نوع آبشاری، سختی کشیده است. سرو کوهی نیز یکی از بهترین گونه ها برای پرورش این نوع از انواع بن سای است.

انواع بن سای قائم نامنظم

در طبیعت، گیاهان به خاطر پیروی از شرایط محیطی پیرامون خود هنگام رشد مدام مسیر خود را تغییر می دهند. موارد مختلفی مانند جهت وزش باد و همچنین جهت تابش نور خورشید می توانند در تعیین و تغییر مسیر رشد آن گیاهان و درختان، تاثیرگذار باشند.

بن سای های قائم نامنظم از انواع بن سای در حقیقت نمونه ای از این نوع رشد هستند که در انها تنه ی درختچه انحناهایی در قسمت هایی دارد که گیاه در شرایط نامطلوب محیطی هنگام رشد تغییر مسیر داده است.

در این نوع بن سای، نقطه ی اوج آن درست در بالای بستر درختچه قرار می گیرد و به همین دلیلی است که به این نوع بن سای قائم هم گفته می شود. بهترین و مناسب ترین گونه برای پرورش این نوع بن سای درخت افرا است.

بن سای بر باد رفته (باد افشان)

در این نوع بن سای همه ی شاخه ها به یک سمت متمایل شده اند. بن سای ها نمادی از درختانی هستند که در معرض بادهای سنگین رشد می کنند و به شکلی هستند که گویی همیشه در معرض وزش باد قرار داشته اند.

این نوع بن سای در حقیقت زمینه ای از انواع اصلی بن سای از قبیل قائم منظم و نامنظم و بن سای شیب دار و نیمه آبشاری را در خود دارد و تکنیک پرورش ان در اصل ترکیبی از تکنیک هایی است که برای پرورش انواع بن سای نام برده شده به کار گرفته می شود و بسیار دشوار است، زیرا همه شاخه ها و حتی برگها باید به یک سمت متمایل شوند.

بن سای شیب دار (اریب)

دلیل شیب دار شدن این نوع بن سای ها این است که بر اساس سیستم درختان طبیعی طراحی شده اند که در دوران اولیه عمر خود در معرض بادهای شدید بوده اند و تنه شان به سمت راست یا چپ متمایل شده اند که به دوران سخت کودکی بن سای اشاره می کند.

برخی از بن سای ها که به صورت شیب دار می رویند پس از چندی به دلیل متمایل شدن تنه به یک سمت، از آن سمت می افتند، البته جای نگرانی نیست زیرا این نوع از انواع بن سای ها ریشه ی بسیار قوی ای زیر خاک دارند که می تواند وزن تنه و شاخ و برگهای شیب دار را به خوبی تحمل کند. بن سای های شیب دار شبیه بن سای های قائم نامنظم هستند، اما در بن سای های شیب دار، بر خلاف انواع بن سای قائم، نوک درختچه دقیقا در بالای بستر درخت قرار نمی گیرد.

بن سای جنگلی و جارویی چیست؟

بن سای به سبک جنگلی از مجموعه ای از درختچه های مشابه و هم گونه تشکیل شده است که در یک ظرف کناه هم کاشته می شوند. در سنت ژاپن، درختچه ها باید به تعداد فرد در ظرف کاشته شوند. بن سای های جنگلی در حقیقت باید تداعی کننده ی یک جنگل واقعی اما در ابعاد کوچک باشند.

از دیگر انواع بن سای می توان به بن سای جارویی اشاره کرد که شبیه جاروهای دست ساز سنتی است. البته درختان زیادی در طبیعت وجود دارند که به این شکل هستند و بن سای آنها جلوه ای بسیار واقعی و ملموس دارند. پرورش بن سای به این شکل بسیار دشوار است و باید از گونه هایی استفاده شود که ماهیتی طبیعی نزدیک به آن داشته باشند. درختان برگ ریز به خصوص نارون قرمز از مناسب ترین گونه برای این نوع از انواع بن سای هستند.

منبع: کتاب آموزش ساخت، نگهداری و پرورش بن سای
تالیف و گردآوری: حسن بنی هاشمی