در آموزش گلکاری و در علم گیاه شناسی، گل چند ساله یا گیاه ماندنی به آن دسته از گیاهان گفته می شود که چند سال در زمین باقی می مانند و برای آنکه تمایزی بین آنها و گیاهان دو ساله باشد، باید آنها را به این طریق تعریف کرد (گیاهی که بیش از دو سال دوام دارد). بوته های ساقه چوبی، گیاهان پیاز دار و آنهایی که ریشه شان به صورت ساقه زیر زمینی است، جز گیاهان ماندنی می باشند.
انواع رشد و نمو گل چند ساله از لحاظ علم گیاه شناسی
در حوزه انواع گل، تعدادی از گیاهانی که اشاره شد در زمستان قسمت هوایی آنها (شاخه، برگ و گل) از بین می رود و فقط ریشه آنهاست که در خاک باغچه باقی می ماند که در بهار، از آن شاخه های تازه رشد کرده و گل می دهد که برای مثال می توان به گل مینای ماندنی، گل داودی و گل صد تومانی اشاره کرد. به علت اینکه هر سال به دور ریشه بوته اصلی آنها، ریشه های تازه ای در زمین پهن شده و زیاد می شود، در بهار سال بعد از آنها شاخه های بیشتری (مانند گل داودی) یا برگ های بدون ساقه (مانند پامچال) می روید که به همین دلیل این گیاهها را به وسیله تقسیم ریشه ها به خوبی و آسانی می توان تکثیر کرد.
دسته ی دیگری در گل چند ساله وجود دارد که ساقه های هوایی خود را در فصل زمستان از دست نمی دهند و تجدید فعالیتشان در بهار سال بعد، با افزایش شاخه های تازه و بزرگ شدن بوته صورت می گیرد که در این حوزه می توان به گل میخک و سبد طلا اشاره کرد و به همین جهت این گیاهان را نمی توان با تقسیم ریشه، تکثیر کرد بلکه باید به وسیله قلمه زدن یا خواباندن شاخه، به ازدیاد بوته اقدام کرد.
در نقاطی که گل چند ساله کشت می شود، چون گیاه های ماندنی اقسام و واریته های زیادی دارند، آنها را در جاهایی مختلفی می کارند ولی از این گلها به علت کوتاهی مدت گلدهی، کمتر در تزئین فضای گل های تابستانه استفاده می شود. برای گل کاری در باغچه یا بهاره، بعضی از گل های ماندنی را مخلوط با گل های پیازدار یا دو ساله که آنها هم در بهار گلدهی دارند، می کارند ( البته در صورت آماده سازی خاک باغچه) که در این حوزه می توان به گل سبد طلا، فلوکس ماندنی پاکوتاه و پامچال اشاره کرد. به این ترتیب یکی دو ماه بهار روی باغچه یا دیگر فضاها که این نوع گلها مخلوط با گل لاله، نرگس، سنبل و بنفشه کاشته شده باشند، می توان زیبایی شگفت انگیزی را مشاهده کرد.
گل زنبق، گل چند ساله ی محبوب ایرانیان
اقسام گل زنبق عموما جنسی از تیره گل زنبقی ها Iridees و شامل دسته وسیعی است که شمار آنچه کاشته شده، به 30 واریته مختلف می رسد. دسته ای از آنها دارای ریشه ی ساقه گوشتی Rhizomes با برگ های به شکل تیغه شمشیر، و دسته ای دیگر دارای پیاز و برگ های نوار مانند است.
بین گونه های گل زنبق، آنهایی که دارای ریشه ای ساقه گوشتی هستند مهمتر از بقیه بوده که در گل کاری ها از آنها استفاده می شود و در حوزه انواع گل چند ساله، واریته های آنها به شرح زیر است:
- گل زنبق آلمانی I.germanica، گیاه بومی که ریشه های آن نزدیک به سطح زمین پهن شده و غالبا روی خاک استوار است از این ریشه ها، برگ های راست مانندی همانند تیغه شمشیر بیرون آمده که هر سال بهار از بین آنها ساقه های گل به ارتفاع 60 سانتی متر روییده و انتهای هر ساقه سه الی 4 گل آبی رنگ باز می شود.
- گل زنبق فلورانس I.florentina که گل هایش سفید و معطر بوده که هر سال در ماه اردیبهشت و خرداد باز می شوند. از ریشه های این نوع واریته از گل زنبق، برای معطر کردن پارچه های کتان و ملافه استفاده می شود.
- گل زنبق ابلق I.variegata با گلهایی راه راه قهوه ای و بنفش روی زمینه زرد رنگ که از پیوند این واریته و زنبق آلمای در حوزه انواع گل در حدود 100 تا 150 واریته مختلف زنبق دو رگه به دست آمده است که تمام آنها دارای گلهای زیبا به رنگ های متنوع آبی، بنفش، زرد که گاهی یک رنگ و مواقعی دو رنگ خال خال و راه راه می باشد.
- زنبق پاکوتاه I.pumila به ارتفاع 20 سانتی متر با گلهایی به رنگ بنفش تند که از این واریته در حدود 12 واریته به رنگ های سفید، لاجوردی و زرد به دست آمده است.
- گل زنبق سوئز I.susiana به ارتفاع 50 سانتی متر با گل هایی تک و خیلی درشت به رنگ خاکستری که دارای خال هایی از بنفش مایل به سیاه می باشد.
- گل زنبق کمفر I.kaempferi با گلهایی متنوع به رنگ سفید خالص، صورتی و بنفش که بوته این واریته، انبوه و پرپشت بوده که بهترین مکان برای پرورش آنها، زمین های مرطوب کنار نهر و یا استخر می باشد.
- گل زنبق سیبری I.siberica به ارتفاع 50 سانتی متر با گلهایی خیلی پهن که از میان آنها دسته های گل به رنگ سفید و آبی مخلوط یا بنفش می روید.
- گل زنبق برگ گندمی I.graminea، واریته پا کوتاه به قد 30 سانتی متر که گلهای بنفش مایل به آبی از آن تولید می شود.
در حوزه گل چند ساله برای تکثیر گل های زنبقی که دارای ریشه های گوشتی هستند می بایست اوایل بهار ریشه های گوشتی آنها را به طوری قطعه قطعه کرد که روی هر یک قطعه یک جوانه و چند ریشه نازک باشد که این قطعات را پس از آنکه محل برش را با نرمه ذغال چوب برای جلوگیری از کپک زدن و پوسیدن آغشته کردند، در زمین می کارند. کاشتن بذر گل زنبق کمتر مورد استفاده قرار می گیرد مگر در مواقعی که دوست داران گل بخواهند از عمل پیوند جنسی، دو واریته متفاوت و جدیدی را به دست بیاورند.
واریته گل های زنبق از گل های زینتی بهاره هستند که برای کنار باغچه ها و حاشیه ها، بسیار مناسب هستند ولی موضوعی که این گل را متمایز و قابل توجه می سازد، خاصیت نمو آن در موقعیت های خاص مثل زمین های خشک، مرطوب، میان سنگ چینها، جای سایه روشن و غیره می باشد.
معرفی انواع گل میخک از دیگر گل چند ساله
به غیر از یک واریته از گل میخک به نام قرنفل که جز گیاه یک ساله می باشد، دیگر واریته های گل میخک ماندنی هستند که به طور کلی می توان آنها را به سه قسمت اصلی تقسیم کرد:
- گل میخک گلکاران D.caryophyllus
- گل میخک ملوس D.plumariun
- گل میخک شاعر D.barbatus که در ایران به گل بوقلمون معرف است.
گل میخک گلکاران در حوزه گل چند ساله، گیاهی است که دارای برگ هایی به رنگ سبز مایل به تیره که ارتفاع آن 50 سانتی متر بوده و گل های آن به صورت دو و سه تایی از ساقه بیرون می آید. گل های گونه اصلی آن کم پر و فقط به رنگ یاسی و ارغوانی بوده ولی در واریته های جدید به دست آمده، نیمه پر پر و پرپر با رنگ های متنوع قرمز، بنفش، ارغوانی و خاکستری تیره و زرد نیز به وجود آمده است.
در گونه اصلی، گلش یک رنگ بوده و فقط یکی دو ماه از سال دارای گل بوده است در صورتی که در گونه های بعدی، دو رنگ و سه رنگ خال خال، راه راه و مرمری شده و بعضی از جورها، تمام ایام مساعد سال را گلدهی دارند.
گل میخک در بحث گل چند ساله به چند جور اصلی تقسیم شده که بین آنها گل میخک بلند Remontantes، در ردیف اول قرار دارد. این واریته از پیوند دو میخک فلاماند و فانتزی پیدا شده و خاصیت آنرا پیدا کرده که بدون وقفه تمام فصول مساعد سال را گلدهی دارد، خود این گل میخک به وسیله کاشتن بذرش به دست آمده ولی بیشتر واریته های آن مانند گل درشت، چون تولید بذر ندارد باید به وسیله قلمه آنرا تکثیر کرد.
گل میخک ملوس O.plumarius که بوته آن پاکوتاه و کرپه تر از گل میخک گلکاران بوده و ظاهر آن شباهت زیادی به گیاهان تیره گندمی ها دارد . این واریته به علت کوتاهی و کرپه بودنش برای کاشتن کنار تپه گل ها و حاشیه ها مناسب است. از این واریته رقم های متعددی که عموما کم گل و اندازه گلش کوچکتر است به رنگ های سفید، صورتی و قرمز که همه این واریته ها معطر است، به دست آورده اند که فقط یک رقم آن همیشه گلدهی دارد. مهمترین تفاوت این گونه با گونه اول یعنی گل میخک گلکاران در آن است که در سرما و گرما مقاومت بیشتری دارد.
گل بوقلمون O.barbatus در حوزه گل چند ساله می توان گفت برگهایش برخلاف دو گونه دیگر پهن و کوتاه و سبز بدون تیرگی است و در رقم اولیه، گل آن کم پر بوده ولی در واریته های بعدی پرپر و به رنگ های متنوع سفید، صورتی، ارغوانی تیره، قرمز، پا کوتاه و پا بلند شده و گلهایش به صورت دسته گلی در انتهای ساقه باز می شود.
گل پامچال از دیگر انواع گل چند ساله
گل پامچال Primula یا گل نوروز جنسی از تیره پامچالی هاست که چندین واریته آن همه علفی و ماندنی می باشند و به علت اینکه گلدهی در این گیاه زودتر از سایر گلهای بهاری شروع می شود، آن را گل نوروز نیز می نامند.
در این حوزه از انواع گل پامچال باغی P.acaulis، بدوی ترین گونه و گیاه علفی بدون ساقه است که برگ هایش همه از سطح زمین می روید و گل هایش چتری و رنگ زمینه آن قرمز مایل به بنفش یا زرد است. از این گونه چند واریته وجود دارد که کاسه گل در آنها شکل جام را گرفته و چنین به نظر می آید که هر دو جام یکی در دیگری قرار دارد.
پامچال گل درشت P.grandiflora به ارتفاع 12 سانتی متر با گلهای تک تک که در انتهای ساقه های بلند آن باز می شود و از این گونه هم چند نوع با گلهای پر پر، یک رنگ و نوعی دیگر با گل آبی رنگ وجود دارد.
پامچال گوشتی P.auricula که در آن ظرافت کمتری نسبت به دو مورد قبلی مشاهده می شود می توان گفت که گیاهی علفی، بدون ساقه با برگ هایی پهن، ضخیم و دمبرگ سخت است که از میان برگها، یک دسته گل کروی شکل در گونه اصلی به رنگ زرد و در کناره های آن به رنگ های حاشیه ای قهوه ای، آبی، ارغوانی و غیره بیرون می آید.
در حوزه گل چند ساله پامچال، یکی از گونه زیبای آن پامچال ژاپنی P.japonica می باشد که گیاهی علفی بدون ساقه با برگ هایی شبیه به نوع دوم که گلهایش خوشه بلند به ارتفاع 40 تا 50 سانتی متر می باشد و گاهی به 60 سانتی متر نیز می رسد و هر شاخه که از میان برگ ها می روید متشکل از چهار تا پنج ساقه کوچک گلدار است که بیننده تصور می کند که همه گل ها از روی یک شاخه روییده است، در حالی که هر ساقه گلدار جدای از دیگری می باشد. رنگ گلهای این دسته در گونه اصلی بنفش مایل به قرمز با حاشیه های سفید، قرمز و غیره است.
نوعی دیگر از گل پامچال وجود دارد که کمتر مورد توجه می باشد زیرا به زیبایی گونه های دیگر نبوده و نام آن P.Obconia می باشد که رنگ گلهای آن به رنگ یاسی روشن است.
پامچال چینی P.Sinensis آخرین واریته از گل پامچال در حوزه گل چند ساله می باشد، که ایام عید در همه گلفروشی ها دیده می شود و مردم آنرا به نام پینره می نامند. این دسته از انواع گل پامچال، گیاهی است کوتاه با برگ هایی کرک دار دندانه دار که همگی از سطح روی خاک می روید و گل هایش صورتی، سرخ، سفید، مسی، کم پر و نیمه پرپر که به فراوانی از بین برگها با ساقه های راست بیرون می آید.
تکثیر گل پامچال
گونه های مختلف گل پامچال را می توان به وسیله تقسیم پاجوش های ریشه تکثیر کرد ولی از آنجا که رقم های مورد توجه آنرا در هوای خشک و گرم مانند تهران کمتر می توان نگهداری کرد، ازدیاد آنها و به دست آوردن بذر های تازه، تنها با کاشتن بذر صورت می گیرد.
بذر گل پامچال را در ماه اردیبهشت یا خرداد زیر شاسی توی خزانه یا جعبه بذر کاری کاشته و بوته های جوانزا پس از آنکه قابلیت نشا شدن را پیدا کردند روی خزانه به فواصل 10 سانتی متری کاشته می شوند که می بایست تا پاییز در آنجا باقی بمانند و سپس در فصل پاییز هر یک از نشاها را در گلدان های 10 یا 25 سانتی متری گذاشته و آنها را در گلخانه معتدل نگهداری می کنند. با طی شدن مراحل قبلی این بوته ها از اواسط زمستان شروع به گل دادن کرده و برای ایام عید زیباترین گلدان گلدار جهت تزئین اطاقها و دیگر نقاط استفاده می شود.
خاک مناسب برای گلدان ها، مخلوطی از برگ و شن است و باید دانست چون این گیاه احتیاج به آب فراوان دارد گلدانش می بایست همواره مرطوب باشد تا خود را خوب آراسته و گلدهی زیادی داشته باشد.
منبع: کتاب گل کاری عملی
نوسینده: غلامرضا وزیری الهی